Prawo w pigułce: czy można podważyć testament?
Zgodnie z przepisami polskiego prawa spadkowego, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. W przypadku, gdy spadkodawca sporządził ważny testament, z zachowaniem wszystkich wymaganych formalności, to do dziedziczenia powołane są osoby wskazane przez spadkodawcę. W przeciwnym razie do spadku powołani są spadkobiercy ustawowi.
Testament stanowi jedyną prawną możliwość rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Testament może zostać sporządzony wyłącznie przez osobę mającą pełną zdolność do czynności prawnych, która jest w stanie w sposób świadomy i swobodny podejmować decyzje i wyrażać swoją wolę. Wszystkie wskazane czynniki muszą wystąpić jednocześnie.
Rodzaje testamentów
Testament własnoręczny, zwany prawnie holograficznym, jest wciąż najpopularniejszą formą rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Testament taki musi zostać w całości sporządzony własnoręcznie, czytelnie podpisany (nie może to być forma parafki, ani inicjały) i opatrzony datą jego sporządzenia.
Testament notarialny staje się coraz popularniejszy, w związku z rosnącą świadomością prawną społeczeństwa, z uwagi na to, że testament taki najtrudniej jest podważyć. Notariusz ma bowiem obowiązek upewnienia się, że spadkodawca jest świadomy podejmowanej czynności i nie działa pod wpływem groźby.
Czynności sporządzenia testamentu allograficznego dokonuje się składając ustne oświadczenie o swojej ostatniej woli wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Wymagana jest także obecność dwóch świadków.
Testament ustny można sporządzić, jeżeliistnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy. W takim przypadku swoją ostatnią wolę spadkodawca oświadczyć musi w obecności co najmniej trzech świadków. Świadkowie ci muszą dopełnić również odpowiednich formalności, by testament był ważny.
Testament podróżny można sporządzić podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym przed dowódcą statku lub jego zastępcą, w obecności dwóch świadków. Również w tej formie wymagane jest dochowanie dalszych formalności przez świadków.
Testament wojskowy to szczególny bardzo rzadko spotykany rodzaj testamentu. Osoby uprawnione do jego sporządzenia oraz formę określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.
Nieważność testamentu
Nieważność sporządzonego testamentu może wynikać albo z błędów formalnych związanych z jego sporządzaniem, albo w związku z zaistnieniem przesłanek prawnych dotyczących osoby spadkodawcy. O pierwszym wypadku można mówić przykładowo, jeżeli testament pisemny nie został w całości napisany ręcznie, a np. napisany na komputerze, wydrukowany i tylko podpisany ręcznie. Warto wiedzieć, że testament sporządzony wspólnie przez małżonków jest nieważny. Każdy z małżonków powinien sporządzić swój testament nawet wtedy, gdy postanowienia w nich zawarte są identyczne.
Testament będzie nieważny również wtedy, gdy świadkami jego sporządzenia będą osoby, które świadkami być nie mogą. Ich udział powoduje nieważność testamentu w całości lub może powodować nieważność części lub całego testamentu.
Bezwzględnie niezdolną do bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu jest osoba, która: 1) nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, 2) jest niewidoma, głucha lub niema, 3) nie może czytać i pisać, 4) nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament, 5) została skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. Testament sporządzony w obecności takiego świadka jest nieważny.
Z kolei względnie niezdolnym do bycia świadkiem jest osoba: 1) dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść oraz 2) jej małżonek, krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Jeżeli świadkiem była jedna tych osób, nieważne jest tylko postanowienie testamentu, w części, w której przysparza korzyści tej osobie lub wskazanym wyżej jej krewnym, powinowatym, czy też przysposobionym. W pewnych, wyjątkowych, okolicznościach nieważny może okazać się jednak nawet cały testament.
Jest jednak pewien wyjątek od powyższych zasad. Mianowicie, jeżeli świadków jest więcej, np. 6 przy wymaganych 3 osobach (testament ustny), to obecność dodatkowych świadków, w tym o bezwzględnej niezdolności do bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu, należy uznać za prawnie obojętną. Taki testament będzie ważny. Warunkiem jest jednak aby co najmniej 3 świadków nie należało do wcześniej wskazanych grup.
Oprócz nieważności związanej z obecnością określonych osób jako świadków, przepisy przewidują również, że każdy testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony przez spadkodawcę: 1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, 2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem tego błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, 3) pod wpływem groźby.
Sąd nie prowadzi jednak postępowania w kierunku nieważności testamentu z urzędu. Zarzut nieważności testamentu musi zostać podniesiony i udowodniony przez osobę mającą w tym interes. Najczęściej jest to spadkobierca pominięty w testamencie, który uważa, że akt ostatniej woli, będący podstawą dziedziczenia, jest nieważny. W zakresie dowodzenia nieważności dopuszczalne są wszystkie środki dowodowe. Najczęściej podnoszonym argumentem, jest sporządzenie testamentu przez osobę, która nie była w stanie sporządzić dokumentu z właściwym rozeznaniem, z uwagi na trapiące ją choroby. Sąd w takich wypadkach gromadzi dokumentację medyczną spadkodawcy i powołuje biegłego właściwej specjalizacji, by się wypowiedział, czy choroba i przyjmowane leki miały wpływ na swobodne i świadome podejmowanie decyzji przez spadkodawcę.
Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy