Od najbliższego piątku w zamku Książ w Wałbrzychu będzie można podziwiać makietę przedstawiającą najważniejszy zabytek Dolnego Śląska w XIV stuleciu. Zachwycający model stworzył wałbrzyski artysta Tomasz Maroński.
Makieta średniowiecznego zamku Książ – 10 ciekawostek
Makieta prezentuje wizję artystyczną Książa na przełomie XIV i XV wieku
Choć zamek powstał pod koniec XIII wieku jako warownia obronna, na makiecie został przedstawiony w schyłkowym okresie panowania Piastów Świdnicko-Jaworskich, co pozwoliło na rozbudowanie go o przedzamcze (tzw. dziedziniec dolny). Zaprezentowana koncepcja Książa powstała przede wszystkim w oparciu o dwa źródła: pierwszy oficjalny opis zamku – raport Komisji Królewskiej z roku 1599 oraz o plan zamku przed remontem z 1719r. który pochodzi z Instytutu Herdera w Marburgu.
Realizacja makiety trwała ponad pół roku
Łącznie z pracami koncepcyjnymi, które pochłonęły prawie 3 miesiące, proces powstania makiety trwał ponad 190 dni. Dzięki temu możemy zaprezentować nie tylko wizję artystyczną Książa z epoki średniowiecza, ale również niezwykłe dzieło o wysokim stopniu szczegółowości: na makiecie odtworzone zostały mury porośnięte roślinnością, zakurzone drogi, drewniane konstrukcje dachowe, dmuchawce, a nawet biegające po dziedzińcu kury.
Średniowieczny Książ – życie codzienne
Na makiecie zaprezentowane zostały scenki prezentujące wizję codziennego życia na dworze w tym czasie. Zobaczymy tu rycerstwo trenujące łucznictwo, pracę kowala w kuźni, konie w stajni i ujeżdżalni, ludzi gotujących posiłek na świeżym powietrzu, a nawet jelenie biegające po lesie. W hołdzie dla założyciela zamku Księcia Bolka Świdnickiego (1252-1301), przedstawiony został jego pochód przez zwodzony most.
Twórca makiety – Tomasz Maroński
Autorem makiety jest znany i utalentowany wałbrzyszanin, Tomasz Maroński. To cieszący się międzynarodowym uznaniem malarz, modelarz i grafik komputerowy. W celu wybudowania makiety wynajął na pół roku pustą kawalerkę.
Wizja artystyczna na podstawie ustaleń ekspertów
Powstanie makiety średniowiecznego Książa koordynowała Dorota Karolewska z działu marketingu zamku, a nadzór merytoryczny nad nią sprawowali Magdalena Woch z działu muzealnego oraz Mateusz Mykytyszyn, rzecznik prasowy spółki.
Brak zachowanych źródeł sprawił, że makieta średniowiecznego Książa jest wizją artystyczną, ale opartą na wytycznych ekspertów z zakresu historii i historii sztuki. Projekt makiety na etapie jej powstawania konsultowany był z dr hab. Arturem Boguszewiczem i dr hab. prof. Rafałem Eysymonttem z Uniwersytetu Wrocławskiego.
Budowniczy Książa
Początki zamku Książ (Fürstenberg, od połowy XIV w. Fürstenstein) sięgają końca XIII w., gdy na południowej granicy księstwa świdnicko-jaworskiego powstawały książęce ośrodki władzy pełniące rolę administracyjną, fiskalną i militarną. Pierwotna warownia obronna wzniesiona została najprawdopodobniej w latach 1288-1292 przez piastowskiego księcia Bolka I zwanego Surowym (zm.1301), który przeniósł tu swoją siedzibę z Lwówka
Książ w rękach czeskich
Po śmierci wnuka Bolka I Surowego, księcia Bolka II Małego (zm.1368) i wdowy po nim czyli księżnej Agnieszki de domo Habsburg (zm. 1392), przeżywające wówczas rozkwit księstwo świdnicko-jaworskie, a wraz z nim najważniejsza rezydencja książęca czyli Książ przeszły na mocy układu sukcesyjnego pod berło panującej w Czechach dynastii Luksemburgów. Do królów czeskich twierdza należała aż do 1509 roku.
Sztandar księcia Bolka
Wieżę zamkową oraz baszty makiety średniowiecznego Książa zdobią sztandary z herbem budowniczego Książa, księcia Bolka I Surowego. Ich wzór powstał na podstawie oryginalnej tarczy herbowej zdobiącej sarkofag księcia w Mauzoleum Piastów Świdnicko-Jaworskich w Krzeszowie.
Wieża – niemy świadek
Dostęp do zamku zabezpieczony był nie tylko naturalnymi stromiznami wąwozu Pełcznicy, lecz także murami, wałami i fosami. Część centralna zamku w dolnych partiach dostępnych dziś pomieszczeń i korytarzy, wykazuje cechy średniowieczne romańskie i gotyckie, obejmuje także dolne partie potężnej wieży oraz przekształcany w okresie renesansu tzw. Długi Dom. To obok reliktów obwarowań, w tym parawanowego muru Sali Krzywej, najstarszy zachowany fragment warowni z czasów piastowskich. Najważniejszy obronny element twierdzy w Książu stanowiła – wysoka wieża (bergfried), która broniła dostępu do zamku od wschodu.
Tajemnice do odkrycia
– Tak naprawdę niewiele wiemy o początkach dzisiejszego zamku, a i w przekazach o pierwszych wiekach jego funkcjonowania jest wiele luk i niejasności, a wręcz sprzeczności – tłumaczy Magdalena Woch, kierownik działu muzealnego zamku – Tym bardziej przełomowe okazało się zdobycie planu Książa z 1719 r., dzięki któremu, przynajmniej częściowo, mogliśmy zrewidować naszą wiedzę a przede wszystkim nasze wyobrażenia o tym, jak mógł wyglądać Książ w pierwszych wiekach jego istnienia. Wskazówki znaleźliśmy także w pierwszym oficjalnym opisie Książa – raporcie Komisji Królewskiej z roku 1599. I choć piękna makieta cieszy już nasze oczy, mamy nadal świadomość, że w opowieści o tym, jak i kiedy powstał zamek Książ, pozostało jeszcze wiele znaków zapytania.
***
Zamek Książ w średniowieczu
Początki zamku Książ (Fürstenberg, od połowy XIV w. Fürstenstein) sięgają końca XIII w., gdy na południowej granicy księstwa świdnicko-jaworskiego powstawały książęce ośrodki władzy pełniące rolę administracyjną, fiskalną i militarną. Pierwotna warownia obronna wzniesiona została najprawdopodobniej w latach 1288-1292 przez piastowskiego księcia Bolka I zwanego Surowym (zm.1301), który przeniósł tu swoją siedzibę z Lwówka. Od swego ojca Bolesława II księcia legnickiego otrzymał poza Lwówkiem, Jelenią Górę i Kamienną Górę, a w spadku po księciu wrocławskim Henryku IV Probusie, Świdnicę, Dzierżoniów, Ząbkowice, Ziębice i Strzelin. Książ jako nowy element łańcucha górskich twierdz pełniących funkcję strażnic na Pogórzu Sudeckim miał zabezpieczać ten hojny spadek. Warownia kontrolowała trakt z Wrocławia do Pragi oraz pobliskie drogi, przejścia górskie i osady. Książ i jego władcy chronili też miejscową ludność, stanowił centrum zarządzania i był ośrodkiem myśliwskim. Spośród siedmiu podwałbrzyskich kaszteli piastowskich (Cisy, Grodno, Nowy Dwór, Radosno, Rogowiec, Stary Książ), jako jedyny przetrwał wciąż rozbudowywany i modernizowany do naszych czasów. Przebywała w nim zbrojna załoga rycerska, a łacińska inskrypcja na otoku pieczęci Bolka I z 1296 roku, brzmiąca „książę śląski i pan na Wrstenberc” (Fürstenberg), dowodzi, że władca obrał Książ za swoją najważniejszą siedzibę, wyróżniającą się spośród innych chronionym urwiskiem nad rzeką z trzech stron znakomitym strategicznie położeniem. Wcześniejsza warownia, zdaniem kronikarzy, istniała tu, a najprawdopodobniej na sąsiednim wzgórzu Starego Książa, już od poł. XII w., choć wzmiankowana jest dopiero w 1242 r. Książ do końca XIV w. pozostawał w posiadaniu Piastów linii świdnicko-jaworskiej, utrzymujących kontakty z dworami w Legnicy, Wrocławiu i Krakowie, co przypieczętowane zostało ślubem syna Bolka – Bernarda zwanego Statecznym z Kunegundą, córką Władysława Łokietka. Zamek wzniesiony został jako nowoczesna i dobrze wyposażona warownia. Miał formę dostosowaną planem do warunków terenowych wzgórza. Strategicznie położony w pobliżu granicy z Czechami, nazywany był później „kluczem do Śląska”. Dostęp do zamku zabezpieczony był nie tylko naturalnymi stromiznami wąwozu Pełcznicy, lecz także murami, wałami i fosami. Część centralna zamku w dolnych partiach dostępnych dziś pomieszczeń i korytarzy, wykazuje cechy średniowieczne romańskie i gotyckie, obejmuje także dolne partie potężnej wieży oraz przekształcany w okresie renesansu tzw. Długi Dom. To obok reliktów obwarowań, w tym parawanowego muru Sali Krzywej, najstarszy zachowany fragment warowni z czasów piastowskich. Miała ona zwarty wrzecionowaty plan, rysujący się wyraziście na lotniczych zdjęciach zamku, szereg niezintegrowanych wówczas jeszcze ze sobą zabudowań wokół wewnętrznego dziedzińca osłoniętego od pd. wysokim murem i liczne, niezachowane elementy drewniane. Jej najważniejszy obronny element – wysoka wieża (bergfried) broniła dostępu do zamku od wschodu. W dolnej części dobrze zachowana zawsze stanowiła z daleka widoczną dominantę budowli, dającą panoramiczny widok na daleką okolicę.
Po śmierci Bolka II (zm.1368) i wdowy po nim czyli księżnej Agnieszki de domo Habsburg (zm. 1392), przeżywające wówczas rozkwit księstwo świdnicko-jaworskie przeszło na mocy układu sukcesyjnego pod berło panującej w Czechach dynastii Luksemburgów. Stało się tak ponieważ bratanica bezdzietnego Bolka II i zarazem jego sukcesorka – Anna Świdnicka poślubiona była cesarzowi Karolowi IV Luksemburgowi. W epoce, gdy Książ należał do korony czeskiej, w jego pobliżu toczyły się walki podczas wojen husyckich i stacjonowały w nim oddziały protestanckie. Kontakty z husytami utrzymywał Hermann Czettritz, od 1445 r. zarządca zamku. Rycerz ten, osławiony splądrowaniem krzeszowskiego klasztoru cystersów, uchronił Książ przed zniszczeniem.
Pod panowaniem w Czechach husyty – Jerzego z Podiebradów Książ i należące do niego dobra przeszły w 1463 r. pod jego bezpośrednią zwierzchność. W skardze mieszczan wrocławskich na husytów, skierowanej do papieża, Książ został nazwany „munitissimum castrum, clavis ad Silesiam” (znakomicie obwarowanym zamkiem, kluczem do Śląska). Dowódca osadzony na zamku przez króla puścił mimo to warownię i przynależne jej dobra
w dzierżawę rycerzowi-rabusiowi Hansowi von Schellendorf.
Rozbójników przepędziły dopiero wojska króla węgierskiego Macieja Korwina. Władca ten panujący nad Śląskiem w latach 1482 – 1490 wysłał do Książa w 1483 r. swego starostę Georga von Stein, który umocnił kompleks zamkowy, przekształcił ku wygodzie mieszkalnej wiele obronnych pomieszczeń i rozbudował swą rezydencję o skrzydło południowe, zwane Skrzydłem Macieja.
Po śmierci Korwina Śląsk razem z koroną czeską i węgierską przeszedł na 36 lat pod panowanie Jagiellonów. W 1497 r. król Czech i Węgier, Władysław II Jagiellończyk sprzedał Książ wraz z miastami Świebodzice i Mieroszów oraz siedemnastoma wsiami jako dobra zastawne swojemu kanclerzowi Johannowi von Schellenbergowi. Książ wówczas po raz pierwszy w historii stał się własnością prywatną, a nie dominium książęcym czy królewskim.
Syn Johanna von Schellenberga, Georg za zgodą króla zamienił w 1508 r. Książ na dobra głubczyckie z Peterem von Haugwitzem, którego syn Johann wkrótce odziedziczył zamek.
W 1509 r., mimo sprzeciwu Haugwitzów, dominium Książ wraz z zamkiem zostaje zastawione przez czeskiego króla za pożyczkę w wysokości 10 000 kop czeskich groszy i przekazane w posiadanie Conradowi von Hoberg. W rękach jego potomków twierdza pozostała do 1943 roku.
Opr. Mateusz Mykytyszyn