Często można się spotkać, czy to w filmach (zwłaszcza amerykańskich), czy też w codziennym życiu, ze zwrotem „wydziedziczę cię”. Kontekst takiego stwierdzenia wydaje się oczywisty – spadkodawca posiada majątek, ale nic z tego majątku po jego śmierci nie przypadnie wydziedziczonemu. Czym jednak jest, w myśl polskiego prawa spadkowego, wydziedziczenie? Czy faktycznie „wydziedziczenie” kogoś oznacza, że rzeczywiście nie otrzyma on nic z majątku pozostawionego przez spadkodawcę?
Wyłączenie od dziedziczenia spadku, dokonane testamentem, nie jest wydziedziczeniem w znaczeniu prawnym. Pominięta, przy powołaniu do spadku, osoba nie otrzymuje żadnych korzyści majątkowych z majątku pozostawionego przez spadkodawcę. Zachowuje jednak swoje prawo do zachowku. Zachowek zaś, to prawo do określonej kwoty pieniędzy przysługujące zstępnym (dzieciom, wnukom), rodzicom i małżonkowi spadkodawcy, gdyby – jako uprawnieni do dziedziczenia – otrzymali w spadku mniej niż powinni lub nie otrzymali niczego (szerzej o zachowku pisałem w poprzednim numerze). Wydziedziczenie, w sensie prawnym, to pozbawienie takiej osoby prawa do należnego jej zachowku.
Prawo od wydziedziczenia przysługuje wyłącznie spadkodawcy (nie może tego zrobić np. pełnomocnik) i wymaga sporządzenia odpowiednich zapisów w testamencie. Możliwe jest dokonanie wydziedziczenia częściowego, a nawet warunkowego. Wydziedziczenie częściowe sprowadza się do zmniejszenia należnej uprawnionemu kwoty zachowku na przykład zapisem: „wydziedziczam mojego syna z powodu (…), ale żeby nie żył w niedostatku ma otrzymać połowę należnego mu zachowku”. Wydziedziczeniem pod warunkiem będzie przykładowo taki zapis: „Wydziedziczam mojego syna z powodu jego niemoralnego prowadzenia się i nałogowego nadużywania alkoholu, ale może otrzymać należny mu zachowek, jeżeli podejmie leczenie odwykowe”. Przyczyna wydziedziczenia musi występować w chwili sporządzania testamentu. Nie jest więc możliwe wydziedziczenie pod warunkiem, że dopiero w przyszłości wystąpią przyczyny je uzasadniające. Wydziedziczenie nie jest całkowicie pozostawione woli spadkodawcy. Podstawą dokonania wydziedziczenia mogą być wyłącznie zachowania wydziedziczonego, które spełniają ustawowo określone przesłanki. Dokonać wydziedziczenia można, bowiem tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku:
1) Wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Takie zachowanie najczęściej związane jest ze sposobem życia np. wywołanym nadużywaniem alkoholu lub narkotyków czy też agresywnym zachowaniem, które ma miejsce wbrew woli spadkodawcy. „Uporczywość” postępowania oznacza, że chodzi o zachowania długotrwałe, ciągłe lub powtarzające się, a nie jednorazowe. Dodatkowo spadkodawca musi się takiemu postępowaniu wyraźnie sprzeciwiać.
2) Dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy ich czci. Przesłanka ta znajdzie zastosowanie np. gdy spadkobierca dokonał lub planował dokonanie umyślnego czynu zabronionego. Sam fakt popełnienia przestępstwa nie musi być stwierdzony uprzednio wydanym, prawomocnym wyrokiem sądu karnego. Niemniej wyrok karny, co do zasady, jest wiążący dla sądu cywilnego.
3) Uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Działanie spadkobiercy, spełniające tę przesłankę, często można wręcz nazwać „porzuceniem” członka rodziny. Obejmuje ono zerwanie z nim kontaktu, nie interesowanie się jego życiem i zdrowiem czy brakiem pomocy w chorobie. Takie postępowanie również musi być uporczywe.
Należy również pamiętać, że przyczyna wydziedziczenia musi zostać wyraźnie wskazana w testamencie. Sąd, w postępowaniu spadkowym, będzie badał, czy podana przez spadkodawcę przyczyna była prawdziwa i uzasadniała dokonanie wydziedziczenia.
Prawo do wydziedziczenia wygasa, jeśli spadkodawca przebaczył uprawnionemu. Przebaczenie to, najogólniej mówiąc, wyrażona na zewnątrz decyzja o puszczeniu dotychczasowego, nagannego zachowania uprawnionego, w niepamięć. Akt przebaczenia może być dokonany wyłącznie osobiście przez spadkodawcę i jako zdarzenie faktyczne, nie może być odwołany. Sam fakt przebaczenia nie powoduje bezskuteczności wydziedziczenia, które nastąpiło przecież wcześniej. Jeżeli spadkodawca chce usunąć skutki wydziedziczenia, z uwagi na to, że przebaczył uprawnionemu to musi odwołać wydziedziczenie albo cały testament, w którym wydziedziczenie było zawarte. Uprawniony odzyska w ten sposób prawo do zachowku. Ponowne wydziedziczenie jest możliwe, ale spadkodawca nie może tego dokonać na podstawie zachowań przebaczonych, które stanowiły podstawę wcześniejszego, ale już cofniętego, wydziedziczenia.
Adwokat Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy