Oglądając hollywoodzkie produkcje, czy nasze rodzime filmy sensacyjne, często można odnieść wrażenie, że obrona przed napastnikiem nie wiąże się nigdy z żadnymi konsekwencjami. Rzeczywistość filmowa, o czym trzeba zawsze pamiętać, zwykle nie odpowiada rzeczywistości prawnej, w której żyjemy. Czym w takim razie jest obrona konieczna, kiedy można mówić o przekroczeniu granic obrony koniecznej i jakie grożą z tego tytułu konsekwencje?
Obrona konieczna jest jednym z tak zwanych kontratypów, czyli okoliczności, które wyłączają bezprawność czynu zabronionego. Oznacza to, że czyn popełniony w ramach obrony koniecznej, mimo że formalnie wyczerpuje znamiona czynu zabronionego, jest traktowany jak czyn legalny, a nie przestępny. Obrona konieczna to działanie polegające na odparciu bezpośredniego i bezprawnego zamachu, który dokonywany jest na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Żeby więc można w ogóle mówić o obronie koniecznej, muszą zostać spełnione pewne przesłanki. Zamach przy obronie koniecznej oznacza zachowanie człowieka, które stwarza obiektywne niebezpieczeństwo dla dobra chronionego. Zamach musi być rzeczywisty, bezprawny i bezpośredni. Oznacza to, że zamach musi być obiektywnie realny. Nie może być urojony, czy też pozostawać w sferze wyobraźni osoby odwołującej się do obrony koniecznej. Musi być również bezprawny, co oznacza, że osoba dopuszczająca się zamachu, musi wykraczać poza obowiązujące normy prawne. Jako przykład można podać działania funkcjonariuszy policji polegające na zatrzymaniu danej osoby, a więc pozbawieniu wolności tej osoby. Pozbawienie człowieka wolności w innych okolicznościach stanowiłoby przestępstwo. Ostatni element – bezpośredniość zamachu – oznacza, że jego sprawca już zaczął naruszać dobro chronione lub że zamach temu dobru grozi niezwłocznie. Zamach rozpoczyna się więc w chwili, w której powstaje zagrożenie dla dobra prawnego, a kończy się w momencie, gdy zagrożenie ustaje. Samo zagrożenie dla dobra chronionego musi istnieć w chwili odpierania zamachu. Jest to ważny warunek obrony koniecznej, gdy nie jest dotrzymany, następuje przekroczenie granic obrony koniecznej.
Bardzo istotnym jest, że przedsiębrana obrona przed zamachem powinna być konieczna. Odpieranie zamachu, którego odparcie nie było konieczne, nie uchyla bezprawności zachowania z tytułu obrony koniecznej. Podejmowane działania obronne muszą być także niezbędne do odparcia zamachu. Konieczność oznacza więc, że dla obrony dobra prawnego, niezbędna jest odpowiedź na zamach. Obrona konieczna powinna być również współmierna do jego niebezpieczeństwa. Jest to element bardzo ważny, albowiem niewspółmierność obrony do niebezpieczeństwa zamachu anuluje legalność obrony koniecznej. Ocena współmierności to przede wszystkim ocena proporcji podejmowanych działań obronnych i ich skutków, w stosunku do niebezpieczeństwa zamachu. Oczywistym jest, że aby odeprzeć zamach i by obrona była skuteczna, jej natężenie musi przekraczać natężenie zamachu. Zachowanie obronne musi być przy tym odpowiednio proporcjonalne.
Przekroczenie granic obrony koniecznej skutkuje bezprawnością zachowania obronnego. Oznacza to, że konsekwencją przekroczenia granic obrony koniecznej jest odpowiedzialność karna za czyn zabroniony, którego dopuścił się przekraczający granice obrony koniecznej. W zależności od sytuacji, w jakiej znalazł się broniący, przepisy przewidują możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od jej wymierzenia.
Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy