Ponad 5 lat temu, bo w 2017 roku, weszła w życie zmiana ustawy z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji Polskiej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Więziennej oraz ich rodzin. Zmiana ta określana była w mediach, jako ustawa „deubekizacyjna”, a dotyczyła zasad przeliczania wysokości przysługujących ubezpieczonym, na podstawie tejże ustawy, emerytur.
Przeliczenie wysokości otrzymywanej emerytury, zgodnie z przepisami, mogło następować w każdym wypadku stwierdzenia, że ubezpieczony pełnił służbę na rzecz państwa totalitarnego. Ustawa nie definiowała jednak w żaden sposób, jak należy pojęcie to rozumieć.
Problem ten został rozstrzygnięty przez Sąd Najwyższy, który – w składzie 7 sędziów – 16 września 2020 r. podjął uchwałę (sygn. akt III UZP 1/20), w której dokonał wykładni pojęcia „służby na rzecz państwa totalitarnego”. Sąd stwierdził, że kryterium służby na rzecz tzw. „państwa totalitarnego” winno być określone na podstawie wszystkich okoliczności sprawy, w tym także na podstawie indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia ustawowych praw i wolności człowieka. Oznacza to, że w postępowaniu przed sądem należy wykazać, że funkcjonariusz w swojej służbie w czasach PRL naruszył podstawowe prawa i wolności innych osób, zwłaszcza osób walczących o niepodległość, suwerenność i wolną Polskę.
Organy emerytalne z urzędu dokonują przeliczeń należnych świadczeń oraz określają ich nową wysokość, a wystarczającą dla nich przesłanką jest informacja o ubezpieczonym uzyskana z Instytutu Pamięci Narodowej. IPN notatkę sporządza wyłącznie w oparciu o to, czy ubezpieczony kiedykolwiek służył, we wskazanych w ustawie zaopatrzeniowej, strukturach państwa od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r, bez wnikania w szczegóły tej pracy. Od decyzji organu emerytalnego przysługuje ubezpieczonemu odwołanie do sądu powszechnego, który musi już kierować się wykładnią dokonaną przez Sąd Najwyższy. Warunkiem obniżenia wymiaru emerytury nie może być wyłącznie samo pełnienie służby we wskazanym okresie w wymienionych w ustawie zaopatrzeniowej instytucjach. Kryterium „służby” musi zostać przez sąd ocenione z uwzględnieniem wszystkich istotnych okoliczności w sprawie, a w szczególności z uwzględnieniem indywidualnych czynów ubezpieczonego i ich weryfikacji pod kątem podstawowych praw i wolności. Zdaniem Sądu Najwyższego, przed podjęciem rozstrzygnięcia merytorycznego sąd musi dokonać szeregu ustaleń faktycznych, w tym ustalić długość okresu pełnienia służby i jego historyczne umiejscowienie w wyznaczonym okresie od lipca 1944 do 1990 roku, miejsce pełnienia służby, stanowisko służbowe, stopień służbowy. Oprócz tego, niezbędnym jest ustalenie także indywidualnych czynów ubezpieczonego, a także dokonanie ich weryfikacji, jako czynów skutkujących naruszeniem podstawowych praw i wolności człowieka. Postępowanie takie powinno być przeprowadzone przez sąd według procesowych zasad dowodzenia i rozkładu ciężaru dowodu.
Skutkiem prawomocnego ustalenia, że ubezpieczony pełnił służbę na rzecz państwa totalitarnego, jest stosowne obniżenie przysługującego mu świadczenia emerytalnego.
Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy