Ubezwłasnowolnienie, słowo, które może kojarzyć się jednoznacznie negatywnie. Czy jednak faktycznie powinno tak być? Czym tak naprawdę jest ubezwłasnowolnienie, jakie są przesłanki jego orzeczenia i czy może zostać cofnięte?
Ubezwłasnowolnienie – w wielkim skrócie – oznacza pozbawienie danej osoby zdolności do czynności prawnych. Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań. Pozbawione całkowicie zdolności do czynności prawnych są dzieci poniżej 13 roku życia. Od 13 do 18 roku życia dzieci pozbawione są zdolności do czynności prawnych częściowo. Ubezwłasnowolnienie ma na celu przywrócenie prawnej ochrony danej osoby, także przed nią samą, dokładnie w takim samym stopniu i w taki sam sposób, jak prawnie chroni się dzieci przed uzyskaniem przez nie pełnoletności.
Całkowite ubezwłasnowolnienie powoduje, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie funkcjonuje w świetle prawa tak jak dziecko poniżej 13 roku życia. Taka osoba nie może samodzielnie dokonywać czynności prawnych, które mają na celu powstanie, zmianę albo ustanie stosunku prawnego. Nie może np. sprzedać ani kupić samochodu czy mieszkania. Daną osobę można ubezwłasnowolnić całkowicie, jeżeli nie ma ona możliwości samodzielnego kierowania swoim postępowaniem wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, powstałych w wyniku pijaństwa lub narkomanii. Wszelkich czynności prawnych w imieniu takiej osoby dokonuje wówczas ustanowiony przez sąd opiekun prawny. Czynność prawna dokonana samodzielnie przez osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną, jest z mocy prawa nieważna. Jest od tej zasady jeden wyjątek: zawieranie umów w drobnych i bieżących sprawach życia codziennego (np. zakup pieczywa w piekarni), o ile taka umowa nie prowadzi do rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych.
Ubezwłasnowolnienie częściowe znajduje zastosowanie, jeżeli stan danej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej ustanawia się kuratora. Kuratorem powinna być osoba spośród krewnych lub innych osób bliskich pozostającego pod kuratelą albo jego rodziców, np. małżonek. Sytuacja prawna osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest tożsama z sytuacją dziecka między 13 a 18 rokiem życia. W ograniczonym zakresie osoba taka, może dysponować swoim majątkiem. Może np. swobodnie, bez zgody kuratora, zarządzać swoim zarobkiem, a także swobodnie rozporządzać przedmiotami majątkowymi, które kurator oddał jej do swobodnego użytku. Ubezwłasnowolnienie częściowe różni od ubezwłasnowolnienia całkowitego to, że nie jest wymagane, aby osoba ubezwłasnowolniana nie była w stanie kierować swoim postępowaniem. Wystarczy jedynie, że potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich istotnych spraw.
Bardzo często postępowania o częściowe ubezwłasnowolnienie dotyczą osób uzależnionych od alkoholu lub narkotyków, z uwagi na konieczność ochrony tych osób oraz ich majątku. Nierzadko osoby takie zaciągają długi, np. pożyczki na niekorzystnych warunkach. Zdarza się również, że osoby te nie wyrażają zgody na leczenie, zabiegi operacyjne oraz hospitalizacje. Warto wiedzieć, że osoba częściowo ubezwłasnowolniona ma prawo do wyrażenia zgody na leczenie lub się sprzeciwić. W sytuacjach spornych rozstrzyga sprawę sąd opiekuńczy.
Niewątpliwą zaletą instytucji ubezwłasnowolnienia jest prawna ochrona osoby, której dotyczy i jej majątku. Zaletą jest także konieczność składania przez opiekuna lub kuratora okresowych sprawozdań do sądu opiekuńczego, m.in. obejmujących szczegółowo sposób zarządu majątkiem ubezwłasnowolnionego. Opiekun lub kurator musi także uzyskiwać uprzednio zgodę sądu na czynności przekraczające zwykły zarząd majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej, np. sprzedaż należącego do niej mieszkania. Sąd, w ramach swoich kompetencji, sprawdza prawidłowość działania kuratora czy opiekuna, co daje gwarancję, że nie działają oni na niekorzyść osoby ubezwłasnowolnionej.
Proces sądowy dotyczący ubezwłasnowolnienia toczy się dwuetapowo. Pierwszy etap to rozstrzygnięcie, przez sąd okręgowy, tego czy dana osoba powinna zostać ubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie. Drugi etap to ustanowienie przez sąd rejonowy opiekuna prawnego lub kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej. Ubezwłasnowolnienie należy uchylić, gdy przestały istnieć jego przyczyny.
Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy