Przepisy postępowania karnego przewidują, z uwagi na tryb ścigania sprawcy, trzy rodzaje przestępstw. Są to przestępstwa ścigane: 1) z urzędu; 2) na wniosek pokrzywdzonego; 3) z oskarżenia prywatnego. Tryby te wyróżnia przede wszystkim udział woli pokrzywdzonego w ściganiu sprawcy.
Ściganie z urzędu
Czyny ściągane z urzędu, są z reguły czynami o największej społecznie szkodliwości. To właśnie interes społeczny wymaga, by organy śledcze z urzędu ścigały sprawców takich czynów. Tryb ten nie wymaga podejmowania żadnego działania przez pokrzywdzonego. Również wola pokrzywdzonego nie ma żadnego znaczenia dla organów ścigania. Policja i prokuratura, gdy tylko otrzymają informację o popełnieniu czynu zabronionego ściganego z urzędu, mają obowiązek wszcząć postępowanie w tej sprawie. Ściganiem z urzędu objęte są wszystkie czyny, które nie są ścigane na wniosek lub z oskarżenia prywatnego. Tryb ten nazywany jest inaczej publicznoskargowym, gdyż to organy państwa wnoszą do sądu skargę, którą jest akt oskarżenia. Do takich przestępstw należą chociażby: zabójstwo, kradzież, rozbój.
Ściganie na wniosek
Postępowanie o czyny karalne ścigane na wniosek wymaga już działania ze strony pokrzywdzonego. Jest ono bowiem inicjowane przez pokrzywdzonego. Organy państwa – jeżeli nawet mają wiedzę o popełnieniu przestępstwa – nie mogą same, z urzędu, postawić sprawcy zarzutów i skierować do sądu aktu oskarżenia. Mogą co najwyżej zgromadzić w sprawie materiał dowodowy. Są to głównie przestępstwa mniejszej wagi, w których to pokrzywdzony decyduje, czy państwo ma ścigać sprawcę, czy też np. z uwagi na więzi rodzinne, lepiej żeby do ścigania sprawcy nie doszło. Do takich czynów zalicza się np. groźbę karalną, stalking, kradzież, jeżeli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa. Z chwilą złożenia wniosku o ściganie przez pokrzywdzonego postępowanie dalej toczy się z urzędu.
Zdarza się dość często, że najbliższa rodzina (np. rodzice) decyduje się złożyć zawiadomienie o popełnieniu kradzieży np. przez swoje dziecko. Po przemyśleniu sprawy chcieliby się jednak z tej decyzji wycofać. Przepisy przewidują taką możliwość, jednak decyzja o tym nie zależy tylko od pokrzywdzonego. W postępowaniu przygotowawczym wycofanie takiego zawiadomienia wymaga zgody prokuratora, zaś w postępowaniu sądowym – zgody sądu. Na etapie sądowym można cofnąć wniosek o ściganie aż do zamknięcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Ponowne złożenie raz cofniętego wniosku jest niedopuszczalne.
Ściganie z oskarżenia prywatnego
Trzecim trybem ścigania przestępstw jest tryb prywatnoskargowy. To nie prokurator, a sam pokrzywdzony wnosi do sądu skargę – akt oskarżenia. Ściganie prywatnoskargowe, co do zasady, pomija etap postępowania przygotowawczego. Sprowadza się ono zwykle do skierowania, przez pokrzywdzonego prywatnego aktu oskarżenia prosto do sądu. Istnieje wprawdzie możliwość objęcia takiego czynu ściganiem z urzędu, jednak decyzja ta należy do prokuratora. Tylko w sytuacji gdy prokurator uzna, że interes społeczny tego wymaga, ma prawo objąć postępowanie ściganiem z urzędu lub wstąpić do już toczącego się postępowania. Do przestępstw prywatnoskargowych należą znieważenie, zniesławienie, czy naruszenie nietykalności cielesnej.
Udział policji w ściganiu przestępstw prywatnoskargowych
Policja, po przyjęciu ustnej lub pisemnej skargi pokrzywdzonego, ma obowiązek zabezpieczyć dowody, a po ich zebraniu przesłać skargę do właściwego sądu. Często zdarza się, że pokrzywdzony nie zna personaliów sprawcy np. jego znieważenia, czy naruszenia nietykalności. W takich sprawach, w pierwszej kolejności należy w jednostce policji złożyć skargę (ustnie lub pisemnie) i wnieść o zabezpieczenie dowodów np. nagrań z monitoringów, mających na celu również ustalenie personaliów sprawcy. Również sąd, już po złożeniu skargi, może zlecić policji dokonanie określonych czynności potrzebnych do zgromadzenia dowodów, jak i ustalenia tożsamości sprawcy. Postępowanie to nie jest jednak tożsame z postępowaniem przygotowawczym prowadzonym w normalnym trybie.
Skąd jednak wiadomo w jakim trybie ścigany może być sprawca określonego przestępstwa? Przepisy Kodeksu karnego wskazują wprost, czy dany czyn zabroniony ścigany jest w trybie wnioskowym, czy z oskarżenia prywatnego. Jeżeli zaś przepis nie zawiera takiego wskazania, to czyn ścigany jest z urzędu.
Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy