W każdej rozpoznawanej przez sąd sprawie, wydanie orzeczenia poprzedza przeprowadzenie postępowania dowodowego. Oskarżyciel i obrona przedstawiają swój punkt widzenia oraz swoją ocenę zgromadzonego materiału dowodowego, a sąd – biorąc pod uwagę całokształt dowodów – wydaje rozstrzygnięcie. Może się zdarzyć, że szeroko pojęty wymiar sprawiedliwości, w ocenie dowodów pomyli się do tego stopnia, że osoba całkowicie niewinna zostanie zatrzymana, tymczasowo aresztowana lub nawet oskarżona i prawomocnie skazana. Sztandarowym przykładem takiej pomyłki jest sprawa Pana Tomasza Komendy. Mężczyzna ten odbył aż 18 lat kary pozbawienia wolności za zbrodnię, której nie popełnił. Aktualnie żąda od Skarbu Państwa odszkodowania i zadośćuczynienia za doznane krzywdy. Rodzi się naturalne pytanie: kto i kiedy może żądać naprawienia szkód, powstałych w wyniku pomyłek sądownictwa?
Przepisy Kodeksu postępowania karnego stanowią, że oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania, kasacji lub skargi nadzwyczajnej został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść. Przepis ten uzależnia przyznanie odszkodowania (zadośćuczynienia) od łącznego spełnienia następujących warunków:
1) oskarżony został prawomocnie skazany przez sąd; 2) w wykonaniu tego prawomocnego wyroku zrealizowano już w stosunku do niego całość lub część kary; 3) w wyniku wykonania kary poniósł on szkodę lub (i) doznał krzywdy; 4) po wydaniu prawomocnego wyroku skazującego postępowanie karne w stosunku do niego zostało wznowione albo wniesiono w jego sprawie kasację; 5) w postępowaniu kasacyjnym lub wznowieniowym albo w postępowaniu toczącym się na skutek uchylenia poprzedniego prawomocnego skazującego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, oskarżonego uniewinniono lub skazano go na łagodniejszą karę.
Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego o charakterze leczniczo-izolacyjnym (np. umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym).
Aby otrzymać odszkodowanie od Skarbu Państwa należy pamiętać, że koniecznym jest udowodnienie przez osobę domagającą się zadośćuczynienia oraz odszkodowania, wysokości szkody (krzywdy) i wykazanie, że szkoda (krzywda) ta pozostaje w adekwatno-przyczynowym związku z wykonaniem w całości lub części kary. Szkodę wynikającą z niesłusznego skazania stanowi różnica między stanem majątkowym, jaki by istniał, gdyby skazanego nie pozbawiono wolności, a stanem rzeczywistym z chwili odzyskania wolności. Zadośćuczynienie, wobec niewymierności szkody niemajątkowej, ma zrównoważyć negatywne przeżycia związane z pozbawieniem wolności. Jego wysokość z jednej strony musi przedstawiać wartość ekonomicznie odczuwalną, z drugiej strony powinno być utrzymane w rozsądnych granicach, nie może stanowić nieuzasadnionego wzbogacenia się osoby wnioskującej.
Odszkodowanie od Skarbu Państwa przysługuje także za zatrzymanie oraz tymczasowe aresztowanie, ale tylko za takie, które było niewątpliwie niesłuszne. „Niewątpliwość” oznacza, że niesłuszność tymczasowego aresztowania nie budzi wątpliwości, a więc jego podstawą było np. niezachowanie zwykłej staranności w badaniu przesłanek jego zastosowania przez sąd. Jak każdy niedookreślony termin w prawie, tak również i ten podlega w każdej sprawie odrębnej ocenie, dokonywanej przez sąd rozpoznający sprawę odszkodowania.
Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy