Prawo do obrony w postępowaniu karnym oraz prawo do korzystania z wybranego lub ustanowionego z urzędu obrońcy jest prawem, które gwarantuje Konstytucja RP (art. 42 ust.2). Zasada ta powtórzona jest w Kodeksie postępowania karnego, w którym zapisano, że oskarżonemu (także podejrzanemu) przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć (art. 6 kpk). Krótko wyjaśnić należy, że podejrzany to osoba, której zostały przedstawione zarzuty popełnienia czynu zabronionego, zaś oskarżony to osoba, przeciwko której skierowany został do sądu akt oskarżenia. Zgodnie z przepisami, podejrzanemu i oskarżonemu, w zakresie tu omawianym, przysługują takie same prawa.
Przed rozpoczęciem czynności przesłuchania, przesłuchujący ma obowiązek, w sposób zrozumiały, udzielić informacji przesłuchiwanemu o przysługujących mu prawach. Pouczenie to powinno być udzielone ustnieoraz wręczone na piśmie. Często pisemne pouczenie zawarte jest na 2 lub 3 stronach formatu A4, a w dodatku bywa sporządzone stosunkowo małą czcionką. Nie należy podpisywać oświadczenia o zapoznaniu się z treścią pouczenia bez jego przeczytania. Każda osoba ma prawo spokojnie zapoznać się ze swoimi prawami i warto z prawa tego skorzystać. Pojęcie prawa do obrony należy rozumieć szeroko, w ten sposób, że w postępowaniu karnym, na każdym jego etapie, osobie oskarżonej przysługuje szereg uprawnień, z których może ona skorzystać. Jednym z najważniejszych, najbardziej istotnych, praw przysługujących w ramach prawa do obrony, jest prawo do skorzystania z pomocy obrońcy. W myśl obowiązujących przepisów, obrońcą może być adwokat albo radca prawny. Warto wspomnieć, że w postępowaniu karnym można korzystać z pomocy maksymalnie trzech obrońców. Prawo do kontaktu z adwokatem oraz związane z tym prawo do przeprowadzenia z nim bezpośredniej rozmowy są podstawowymi prawami, z których może skorzystać osoba zatrzymana. Jest to prawo, od którego nie ma wyjątków. Każdemu, kto zgłosi takie żądanie, należy umożliwić kontakt, najczęściej telefoniczny, z obrońcą. W następnej kolejności winny zostać stworzone warunki do przeprowadzenie bezpośredniej z nim rozmowy. Co ważne, obrońcę dla osoby zatrzymanej, może ustanowić każda inna osoba, czy to należąca do rodziny zatrzymanego, czy też całkiem obca np. świadek zatrzymania. O zgłoszeniu się takiego obrońcy, organy śledcze są zobowiązane niezwłocznie zawiadomić zatrzymanego. Wówczas podejmuje on swoją suwerenną decyzję czy chce z pomocy obrońcy skorzystać.
Zdarza się, niestety, że osoba zatrzymana jest tak zdenerwowana zaistniałą sytuacją, że do jej świadomości nie dochodzi treść przysługujących jej praw, lub nie jest w stanie ich wyegzekwować. Nieporadność taka bywa niestety wykorzystywana przez organy śledcze. Warto w związku z tym również wiedzieć, że już na etapie zatrzymania istnieje możliwość złożenia, skutecznego prawnie, wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu. Wstąpienie obrońcy do postępowania, na jak najwcześniejszym jego etapie, ma szczególne znaczenie dla przygotowania właściwej linii obrony w sprawie. Osobie, wobec której został już zastosowany areszt tymczasowy, przysługuje w zasadzie nieograniczona możliwość porozumiewania się z obrońcą, podczas nieobecności innych osób i korespondencyjnie. Jedynym wyjątkiem od tej zasady, jest możliwość zastrzeżenia przez prokuratora, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, kontroli korespondencji oskarżonego z jego obrońcą, a także zastrzeżenie uczestniczenia, przy spotkaniach z obrońcą, prokuratora lub osoby przez niego wyznaczonej. Ograniczenia powyższe nie mogą trwać dłużej niż 14 dni, od dnia zastosowania tymczasowego aresztowania.
W ramach prawa do obrony przysługuje również szereg innych praw. Do najważniejszych należy zakaz zmuszania do samooskarżenia i dostarczania przeciwko sobie dowodów, prawo do składania wniosków dowodowych oraz zapoznawania się z aktami postępowania. Trzeba jednak pamiętać, że to właśnie czynności związane z zatrzymaniem i pierwszym przesłuchaniem podejrzanego, mają ogromny wpływ na dalszy przebieg postępowania karnego. Warto zatem, jak najszerzej, korzystać ze swoich uprawnień w postępowaniu karnym.
Całkowicie niezrozumiałym i bardzo niebezpiecznym, z punktu widzenia zapewnienia obywatelom realizacji ich konstytucyjnych praw, jest wprowadzenie do projektu tzw. ustawy antykryzysowej (tzw. Tarcza 4.0) zapisów umożliwiających, w pewnych sytuacjach, pozbawienie podsądnego właśnie bezpośredniego kontaktu z adwokatem. Nie sposób zrozumieć, w jaki sposób przepisy te, tak głęboko ingerujące w podstawowe prawa podsądnych, mają wspomóc walkę z kryzysem gospodarczym związanym ze skutkami pandemii Covid-19. Należy mieć nadzieję, że zapisy ograniczające w jakikolwiek sposób, prawo do kontaktu z obrońcą osób zatrzymanych, podejrzanych i oskarżonych nie znajdą się w ostatecznej wersji ustawy, która wejdzie w życie.
Adwokat Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy