Zachowek to, mówiąc najprościej, prawo do kwoty pieniędzy, która przysługuje małżonkowi, rodzicom oraz zstępnym (dzieci, wnuki, prawnuki itd.) zmarłego spadkodawcy, powołanym do spadku na podstawie dziedziczenia ustawowego. Oznacza to np. że rodzicom, jako powołanym ustawowo do dziedziczenia w dalszej kolejności, przysługuje zachowek dopiero wówczas, gdy powołani do spadku nie byliby zstępni z małżonkiem. Zachowek przysługuje, gdy, ze spadku po zmarłej osobie bliskiej, osoby uprawnione nie otrzymały nic lub mniej niż powinny otrzymać, gdyby dziedziczyły na podstawie ustawy. Zachowku można żądać, jeżeli spadkodawca:
1) za życia rozporządził całym swoim majątkiem (np. dokonał darowizn) i uprawniony w spadku nic nie otrzymał,
2) za życia rozporządził częścią swojego majątku (np. dokonał darowizn) i uprawniony w spadku otrzymał mniej, niż by otrzymał, gdyby majątkiem nie rozporządził,
3) zdecydował, sporządzając testament, że dziedziczą po nim określone osoby i uprawniona do zachowku osoba otrzymała udział w niższej wysokości niż by miała przy dziedziczeniu ustawowym lub w ogóle nie została powołana do spadku, a dziedziczyłaby na podstawie ustawy, gdyby nie było testamentu.
W takiej sytuacji przepisy przewidują drogę ochrony pokrzywdzonego spadkobiercy. Ochrona ta nie zawsze jest sprawiedliwa. Zdarza się, że o zachowek ubiegają się osoby, które od wielu lat nie interesowały się losem spadkodawcy i nie miały z nim nawet kontaktu. Takie osoby też mają prawo do zachowku. Dużo zależy również od zachowania się, jeszcze za życia, samego spadkodawcy i podejmowanych przez niego decyzji takich jak, wskazane już wyżej, udzielanie darowizn. Wysokość należnego zachowku uzależniona jest od wartości udziału spadkowego, który by przysługiwał uprawnionemu. Generalną zasadą jest, że zachowek przysługuje w wysokości 1/2 przysługującego ustawowo udziału w spadku. Istnieją jednak dwa wyjątki od tego zasady, które powodują, że wysokość należnego zachowku jest wyższa i wynosi 2/3 wartości udziału w spadku.
Pierwszą grupą osób uprawnionych do żądania zachowku w wyższej wysokości są osoby małoletnie. Do grupy tej należą wszyscy zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.) spadkodawcy, którzy są małoletni. Stan „małoletniości” uprawniający do żądania zachowku w wyższej wysokości musi istnieć w chwili śmierci spadkodawcy. Nie ma znaczenia czy uprawniony do zachowku uzyskał pełnoletność po wytoczeniu powództwa o przysługujący mu zachowek. Drugą grupą osób, którym przysługuje zachowek w wyższej wysokości, są osoby trwale niezdolne do wykonywania pracy zarobkowej. Najczęściej do grupy tej zaliczają się renciści i emeryci, chociaż trzeba pamiętać, że nie każdy rencista i emeryt jest osobą trwale niezdolną do pracy. Warunek trwałej niezdolności do pracy musi istnieć w chwili śmierci spadkodawcy.
Przy obliczaniu wysokości należnego zachowku uwzględnia się darowizny dokonane za życia przez spadkodawcę. Nie dotyczy to jednak wszystkich poczynionych darowizn. Przepisy dość dokładnie określają, których darowizn nie należy wliczać do rozliczenia zachowku. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn. Nie dolicza się także darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Termin ten liczy się wstecz od otwarcia spadku. Darowizny dokonane na rzecz spadkobierców są wliczane bez względu na termin ich dokonania.
Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku również darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych (dzieci). Nie dotyczy to jednak przypadków, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku także darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, ale według cen z daty ustalania zachowku.
Jak każde roszczenie, tak również roszczenie o zachowek, może się przedawnić. Przedawnienie oznacza, że osoba zobowiązana do zapłaty zachowku, może uchylić się od obowiązku jego zapłaty. Termin do dochodzenia zachowku wynosi 5 lat. Data początkowa, od której należy liczyć ten termin, zależy od tego czy spadkodawca pozostawił testament czy też nie. Jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu, to datą początkową jest data jego śmierci (data otwarcia spadku). Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, to początek biegu terminu przedawnienia, liczy się od daty ogłoszenia testamentu.
Adwokat Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy