Zgodnie z przepisami polskiego prawa spadkowego, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Krąg spadkobierców ustawowych ustalony jest odgórnie przepisami prawa, jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu.
Spadkobiercą nazywamy osobę, która dziedziczy po zmarłym (spadkodawcy). W przypadku, gdy spadkodawca sporządził ważny testament, z zachowaniem wszystkich wymaganych formalności, to do dziedziczenia powołane są osoby wskazane przez spadkodawcę (testatora). Testament stanowi jedyną prawną możliwość rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Może on zostać sporządzony wyłącznie przez osobę mającą pełną zdolność do czynności prawnych, która jest w stanie w sposób świadomy i swobodny podejmować decyzje i wyrażać swoją wolę. Raz sporządzony testament może zostać w każdym czasie zmieniony w całości lub części, a nawet odwołany przez spadkodawcę. Może się zdarzyć – i w postępowaniach spadkowych dosyć często faktycznie się zdarza – że spadkodawca w trakcie swojego życia sporządził kilka, a nawet kilkanaście testamentów o różnej treści np. zmieniając osoby uprawnione do spadku po nim. Prawo tego rodzaju działań nie zabrania, lecz powoduje to szereg komplikacji przy ustalaniu kręgu spadkobierców, czyli tego, kto i w jakim zakresie ma zostać uznany przez sąd za spadkobiercę. Należy pamiętać, z pewnymi wyjątkami, że każdy nowy testament unieważnia w całości lub części testament sporządzony wcześniej. Co do zasady jeden testament może zawierać rozporządzenia tylko jednego spadkodawcy. Jeżeli np. małżonkowie chcą zgodnie, do dziedziczenia całości spadku po sobie, powołać swoje jedyne dziecko, to nie mogą sporządzić jednego dokumentu. W takim wypadku muszą sporządzić dwa odrębne testamenty nawet, jeżeli są takiej samej treści – każdy swój.
Spadkodawca może powołać do spadku jedną lub kilka osób, a powołanie to może obejmować całość lub część spadku. Jeżeli sam spadkodawca nie określi wysokości udziałów spadkowych, powołanym do spadku spadkobiercom, to przyjmuje się, że ich udziały są równe. Nie ma przeszkód by spadkodawca np. do połowy spadku powołał jedną osobę, a do pozostałej połowy spadku pięć innych. Przepisy nie przewidują w tym zakresie żadnych ograniczeń. Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, co do zasady, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów. Jest to tak zwany przyrost. Spadkodawca może jednak przewidzieć zaistnienie takiej sytuacji po jego śmierci i dokonać innego, odmiennego niż wyżej wskazano, rozporządzenia swoim majątkiem.
Spadkobiercą zarówno testamentowym jak i ustawowym, nie może być osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku (czyli w dacie śmierci spadkodawcy), ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Dziecko, które w chwili otwarcia spadku jest już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.
Testament można sporządzić:
1) Własnoręcznie – wówczas jest to tak zwany testament holograficzny. Testament taki musi zostać w całości sporządzony własnoręcznie, czytelnie podpisany (nie może to być forma parafki czy też inicjały) i opatrzony datą jego sporządzenia. Testament stworzony na komputerze, wydrukowany i tylko własnoręcznie podpisany jest nieważny. Z kolei brak daty może, w pewnych sytuacjach, skutkować również nieważnością testamentu.
2) U notariusza – notariusz odbierze wówczas od spadkodawcy oświadczenie o treści testamentu i sporządzi dokument w formie aktu notarialnego.
3) Składając ustne oświadczenie o swojej ostatniej woli wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Wymagana jest obecność dwóch świadków. Jest to tak zwany testament allograficzny.
Istnieją również trzy rodzaje tzw. testamentów szczególnych:
a) Ustny – w sytuacji, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy. W takim przypadku swoją ostatnią wolę spadkodawca oświadczyć musi w obecności co najmniej trzech świadków. Treść takiego testamentu powinna być spisana, przez jednego ze świadków lub osobę trzecią przed upływem roku. W sporządzonym dokumencie, oprócz treści oświadczenia spadkodawcy, konieczne jest podanie miejsca i daty złożenia tegoż oświadczenia, a także miejsca i daty sporządzenia samego dokumentu. Tak sporządzony dokument podpisują wszyscy świadkowie lub spadkodawca i dwaj świadkowie. Gdy treść testamentu ustnego nie została stwierdzona we wskazany sposób, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić również przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.
b) Podróżny, który można sporządzić podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym przed dowódcą statku lub jego zastępcą, w obecności dwóch świadków. Wolę spadkodawcy należy spisać, podając datę jej spisania i w obecności świadków odczytać spadkodawcy. Tak spisana wola powinna zostać podpisana przez świadków, dowódcę statku lub jego zastępcę oraz spadkodawcę. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy.
c) Testament wojskowy, którego formę określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości.
Istnieją jednakże pewne prawne obostrzenia dotyczące tego, kto może być świadkiem, w sposób prawnie skuteczny, potwierdzającym ostatnią wolę spadkodawcy. Bezwzględnie niezdolną do bycia takim świadkiem przy sporządzaniu testamentu jest osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, jest niewidoma, głucha lub niema, nie może czytać i pisać, nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament lub została skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. Z kolei świadkiem względnie niezdolnym jest osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść, jak również jej małżonek, krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Jeżeli świadkiem była jedna tych osób, nieważne jest tylko postanowienie testamentu, w części, w której przysparza korzyści tej osobie lub wskazanym wyżej jej krewnym, powinowatym czy tez przysposobionym. W pewnych, wyjątkowych, okolicznościach nieważny może okazać się nawet cały testament.
Przepisy przewidują również, że testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony przez spadkodawcę:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem tego błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby.
Stwierdzenia, że dany testament jest nieważny dokonać może wyłącznie sąd.
Adwokat Marcin Czwakiel
Kancelaria Adwokatów Czwakiel i Wspólnicy